“Eenzaamheidscoaches, dat is de wereld op z’n kop”

Zorgvernieuwers

Er beweegt veel in de zorg en daarom laten we vanuit The Kind Kids (het impactcollectief dat Shaved Monkey, Statik & Maanlanders samenbrengt) dit voorjaar enkele straffe 'zorgvernieuwers’ aan het woord over hoe zij bouwen aan de zorg van morgen. Onze eerste zorgvernieuwer is Sieg Pauwels.

Wie is Sieg?

Coördinator samenleving en innovatie bij De Wissel vzw
Werkte eerder mee aan de opstart van innovatieve projecten zoals Tres, Troubadours, OverKop Tienen, Enchanté, Wissel 3.0 … en De Zwerm.

De Zwerm in ‘t kort

In juni 2024 werd De Zwerm officieel gelanceerd in Tienen. Het doel? Mensen aanmoedigen om weer meer voor elkaar te zorgen. Niet alleen om de druk op professionals te verlichten, maar vooral omdat ‘zorgen voor elkaar’ iedereen gelukkiger maakt. Intussen nomineerde Oikonde Leuven De Zwerm als één van de vijf beste initiatieven voor een meer zorgzame samenleving. En als kers op de taart mocht De Zwerm op bezoek bij minister Hilde Crevits.

"Vroeger focusten we op individuele jongeren, daarna op het gezin. Ik ben ervan overtuigd dat we over tien jaar denken: waarom hebben we niet veel eerder ingezet op gemeenschapszorg?”

Nood aan vrije ruimte om te experimenteren

Sieg: “Onze omgeving bepaalt wie we zijn, maar de zorg focust vandaag te veel op het individu. Ik voel dat het zorgsysteem zijn grenzen bereikt. Vandaag moet het leven zich aanpassen aan de zorg, in plaats van omgekeerd. Dat klopt niet. We hebben ruimte nodig om te experimenteren, te leren en de zorg opnieuw vorm te geven.

Natuurlijk komt dan de vraag: hoe? Middelen en andere beperkende gedachten vormen al snel een blokkade. Zo heerst er in de zorg ‘prestatiegerichte’ financiering, en in vrije ruimte kunnen we geen duidelijke prestaties leveren. Dat is de lastigheid waarmee we bij De Wissel en een project zoals De Zwerm creatief moeten omspringen.”

Er mogen zijn voor een ander is zo wezenlijk

Sieg: “Bij De Wissel voelden we al een tijdje: ‘er moet iets anders’. Tijdens Covid werd dat existentiële vraagstuk nog scherper. We voelden hoe lastig het was om er niet te mogen zijn voor anderen. Toen merkten we heel sterk dat de driehoek – het leven, verbondenheid en zingeving – onze essentie vormt als mens. Als zorgsector horen we voor die driehoek te zorgen, niet enkel voor het individu.

Dat overheersende gevoel – dat we als mens allemaal willen zorgen voor anderen – sluit enorm aan bij het DNA van De Wissel. We zijn geen strak individueel gerichte zorginstelling. In onze kerntaken soms wel, maar daarnaast dragen we altijd een laagje gemeenschapsvorming mee: zorgen voor elkaar.

Daaruit als mens zingeving halen is misschien wel belangrijker dan een probleem oplossen. Met projecten zoals ‘Open Hart Cirkels’ en ‘Centrum Molenmoes’ – dat al 20 jaar bestaat en waar jongeren samenkomen die niet meer naar school gaan – bouwen we samen aan de samenleving. We zeggen niet: ‘We gaan je probleem oplossen’, maar wel: ‘We hebben je nodig om gemeenschap te maken’.”

Mijn grootste tip voor zorgvernieuwers? Je moet niet alleen bang zijn om te vernieuwen, je mag er ook in geloven!

Ontstaan van De Zwerm

Sieg: “Vanuit dat besef – dat zorg niet alleen om het individu draait, maar om gemeenschap – stelden we ons de vraag: kunnen we ons zorgsysteem niet binnenstebuiten draaien? Kunnen we ‘gemeenschapsvorming’ meer in de kern krijgen van ons werk? Bij De Wissel hebben we daarom die 'Waar zijn we in godsnaam mee bezig?'-vraag gesteld aan collega’s tijdens een grote wandeling – elk in een bubbel van vier – en we zijn beginnen wroeten, knoeien …

In diezelfde periode – de nasleep van Corona – werden alle organisaties in de jeugdhulp gevraagd of er iets was wat ze écht anders wilden doen. We zaten nog niet ver in onze denkoefening, maar voelden wél al dat we een nieuwe plek wilden creëren voor jeugdhulp en heel specifiek zagen we een hoge nood in Tienen.

Binnen De Wissel werd er een innovatiebudget vrijgemaakt en we zijn met Robin ibens van Shaved Monkey (storytellers van The Kind Kids) rond de tafel gaan zitten. Niet alleen om een sterk verhaal te creëren, maar ook om een bredere, toekomstgerichte beweging in gang te zetten. Het vertrekpunt daarbij was simpel: we geloven dat zorgen voor elkaar in de mens zit. We moeten dit niet creëren, maar wél ruimte geven. Robin, psycholoog van opleiding, heeft een diep begrip van de zorgsector en een brede systemische blik. Hij zoekt in trajecten naar bronnen van energie bij mensen, organisaties en in de samenleving en verbindt die met elkaar in een krachtig en inspirerend geheel. Samen met toekomstdenker Randy Mellaerts bracht hij extra lagen aan in ons actieonderzoek: Hoe kan je zowel iets nieuws laten ontstaan als inspelen op een nood of tekort dat er heerst? Daarover reflecteren en ondertussen ook écht doen, daarin zit veel waarde.

Onze eerste stap in het vernieuwingsproces was om te gaan ‘woelen’. Onderzoeken waar het potentieel zit van mensen die zorgzaam zijn, of van kleine zorgzame initiatieven in Tienen. We begonnen bij De Zwerm – dat toen nog de werktitel ‘Studio Tienen’ had – met een grote kaart van Tienen op de muur te plakken met 120 foto’s van alle mensen die we al spraken. Aan elke foto hing een draad en een quote van die persoon. Al snel werd dat samen een eerste betekenisvol artefact. Iets tastbaar dat anderen inspireert en vooral goesting geeft!”

Zorgvernieuwing: navigeren tussen systeemfalen en utopie

Sieg: “Zelf haal ik m’n drive uit het toewerken naar een utopische samenleving. Anderen vinden hun drive meer in het aanvoelen van systeemfalen. Om middelen vast te krijgen, merk ik dat het vaak slimmer is om zorgvernieuwingen te benoemen als een ‘oplossing voor een systeemcrisis’, terwijl ik het zelf vooral zie als een noodzaak en wenselijke toekomst voor ons als mens.”

Zorgvrager en zorgverlener: what’s the difference?

Sieg: “Het mooie is dat De Zwerm vertrekt vanuit het vertrouwen in overvloed. Vanuit het idee dat mensen willen zorgen en zullen langszwermen. Als je De Zwerm binnenkomt, ben je geen zorgvrager of -verlener. We zijn allemaal zorgvrager op een bepaald moment. En iedereen kan zorg geven, zelfs al zit je zelf met een nood. Het mooiste compliment is dan ook om een man te horen vertellen: 'Ik dacht dat ik De Zwerm binnenkwam om over mijn problemen te praten bij een kom soep, maar ik heb zelf al iets kunnen betekenen voor een ander.' Of omgekeerd: een oudere vrouw die aan De Zwerm gelinkt geraakte en zichzelf zag als een echte ‘zorgverlener’. Zij liep een paar weken geleden binnen en zei: 'Ik heb De Zwerm even nodig om voor mij te zorgen.' Dat niet-lineair denken over zorgvrager en zorgverlener, daar draait 't om.”

De wereld op z’n kop: eenzaamheidscoaches

Sieg: "Luc Deneffe, onze directeur bij De Wissel, stuitte een tijd terug in Nederland op de opleiding tot 'eenzaamheidscoach'. Naar ons gevoel zegt dit iets over hoe de zorg vandaag in elkaar zit. We definiëren een probleem. Dan zetten we er onderzoekers op. Het wordt een complex probleem waarover je expertise moet opbouwen, een opleiding volgen en een certificaat behalen … Soit, you get the picture.

Dat is absurd. Waarom zou je al die structuren opzetten terwijl mensen van nature zingeving halen uit zorgen voor een ander? Die menselijke neiging, die moeten we opnieuw laten bovendrijven. Meer nog: het brengt zingeving en ruilt eenzaamheid in voor solidariteit."

Uitdagingen als zorgvernieuwer

Sieg: “Middelen vinden om de vrije ruimte te genereren om een experiment op te zetten, dat is altijd het moeilijkste. Er zijn een aantal factoren die duwen op vrije ruimte. Denk maar aan;

Financiële middelen oftewel: personeel. Als je wil inzetten op vernieuwing, betekent dat vaak dat anderen hierdoor harder moeten werken. Of dat je zelf op zoek moet naar middelen op een andere plek.
Speelveld krijgen vanuit het zorgsysteem: het Vlaams Departement Zorg heeft een beeld van hoe ze zorg willen organiseren. Een alternatief uitbouwen is niet eenvoudig.
Overtuigingen: initiatieven zoals De Zwerm stellen bestaande overtuigingen in vraag. Bijvoorbeeld de focus op individuele zorg. Dus zij die daarin geloven, geven tegengas.

Veel van mijn tijd en dat van andere zorgvernieuwers gaat naar het terugduwen van die krachten.”

Weg met individuele hulpverlening?

Sieg: “Uiteraard wil ik individuele therapie waarderen. Gelukkig bestaat die expertise! De vraag is niet: dienen we dat te doen met initiatieven zoals De Zwerm? Maar eerder: kunnen we eerst een nieuw speelveld creëren en dan heel fijnmazig expertise erin verweven? Want anders haal je slagkracht weg, waar voor veel vraagstukken net een stuk zingeving in de collectieve aanpak zit.

Bijvoorbeeld: Als een man die leeft met dementie verdwaald door het dorp loopt en je hebt een dorp dat mee voor hem zorgt, moeten we hem misschien niet 'wegstoppen' boven op een berg tussen autostrades. Misschien is het wenselijker dat een winkelier een bericht stuurt naar een buurtzorgteam: 'Hij is naar links gelopen en normaal loopt hij naar rechts!' Dat vraagt dat we anders kijken naar zorg in onze samenleving. Oftewel: zijn we bereid om de context aan te passen, eerder dan een probleem op te lossen? Ik wil daar geen oordeel over vellen, maar het vraagt wel moed om een alternatief te onderzoeken."

Zorg zonder diploma?

Sieg: “Uiteraard komen we bij De Zwerm ook bij pittige hulpvragen terecht. Enerzijds is De Zwerm vandaag al sterk, anderzijds zijn we nog niet zo matuur dat we al ‘antifragiel’ zijn. Dat wil zeggen: dat we béter worden van stress of chaos.

Vandaag zitten we in een kantelfase. We voelen dat we ons eigen weefsel nog sterker willen en kunnen maken. Anderzijds voelen we ook de nood om expertise in te weven. En toch is het ook gevaarlijk om dat te vroeg te doen, want dan neem je kracht weg van het weefsel. Tegelijkertijd willen we ook niet naïef zijn…

Zo ontmoetten we laatst een jongere met acute hulpvragen die geen zorgfiguren heeft in haar leven. We springen daar nu zwermend mee om, want misschien is tijd haar grootste bondgenoot. Maar evengoed bestaat de kans dat we haar binnenkort een bed of verblijfplaats aanbieden binnen het klassieke zorgsysteem om nadien weer organisch in ons netwerk te laten zwermen. Het gevaar is dat als je te snel beroep doet op het klassieke zorgsysteem, het gemeenschapsweefsel verzwakt. En als je te lang wacht en het loopt mis, zegt het systeem: 'Zie je wel!'

Ik vind het geen falen om op ‘t punt te komen waarop blijkt dat we beide nodig hebben. Maar ik voel dat we nog niet volwassen genoeg zijn om dat definitief uit te sluiten.”

De Zwerm over 10 jaar

Sieg: "Als ik groots mag dromen, hoop ik dat De Zwerm over tien jaar een sterk communityweefsel heeft opgebouwd. Een weefsel dat niemand in de steek laat, waar het verschil juist de meerwaarde is en elke stem evenwaardig klinkt. De locatie in Tienen, waar De Zwerm nu gevestigd is, werkt toe naar een coöperatief model. Dit kan een motor worden voor De Zwerm. Want samenwerkingsverbanden en collectieven in de jeugdhulp zijn essentieel om deze transitie te realiseren. Als solo-organisatie kan je geen verschil maken. Het onderling delen en daaruit leren – daar zit de magie!"

De kracht van communicatie voor zorgvernieuwers

“De toekomstgerichte blik en coaching door Robin hielp ons om het project naar een volgend hoofdstuk te gidsen, de samenwerking met Shaved Monkey was een katalysator voor onze communicatie. Een sterke naam, krachtige beelden en inspirerende verhalen verbinden mensen – ze haken daarop in. Het zorgt ervoor dat je tractie krijgt. Een woord zoals ‘zwermen’ landt ook bij overheden en zo kunnen we beter met elkaar in gesprek gaan. Daar ben ik enorm dankbaar voor.”

Duik in de case van De Zwerm op de website van Shaved Monkey.

Verhalen geven betekenis, geven zin en creëren realiteit.

Inspirerende zorgvernieuwers volgens Sieg:

De documentaire ‘Human Forever’: “Deze docu van Teun Toebes over dementie toont hoeveel zingeving mensen kunnen halen uit mógen zorgen voor elkaar. Ongeacht of je nu zelf zorg nodig hebt of niet.”
‘De Boomgaard’ in Kessel-Lo, waar De Wissel mede-initiatiefnemer van is samen met De Wingerd, Oostrem, Zorg Leuven en het Stadsmakersfonds. “De Boomgaard geeft vorm aan een simpele en onmogelijke uitdaging: hoe kunnen we een buurt zo ontwikkelen dat geen enkele buurtbewoner moet verhuizen omwille van zorgredenen? Daar heb je natuurlijk veel samenwerking voor nodig: apothekers, dokters, andere manieren van samenwonen … een prachtig initiatief waar samenwerking centraal staat!”

Meer innovatiecoördinatoren in de zorg, ajb!

Sieg: “Binnen de jeugdhulp ben ik de enige in Vlaanderen met de rol ‘innovatiecoördinator’. Bij de CANO-organisaties, waaronder Oranjehuis in Kortrijk, maakt innovatie deel uit van hun DNA, al hebben ze daar niet iemand apart voor in dienst. Ik denk nochtans dat je pioniers nodig hebt om vernieuwingen écht waar te maken – en specifieke rollen kunnen dat stimuleren. Dus ja, ik ben een grote pleitbezorger voor innovatiecoördinatoren in de zorg!”

Ondersteuning nodig als veranderaar?

Ontdek wat Shaved Monkey (storyteller van The Kind Kids) voor De Zwerm betekende.

Show me